Avrupa'da milyonlarca insanı elektriksiz bırakan büyük elektrik kesintisiyle ilgili gelen ilk raporlarda, elektrik hatlarını etkileyen hava değişikliklerine bağlı nadir bir olay olarak tanımlanan “atmosferik titreşim” fenomeninin buna neden olmuş olabileceği belirtiliyor. Kesinti pazartesi günü İspanya ve Portekiz’de yoğunlaşırken 12:30’da tüm ulusal şebeke kesilmişti. Mevcut durumda şebekeye yeniden elektrik verilmeye başlanmış durumda. Ancak buna neden olan şeyin üzerine biraz eğilmek gerekiyor. Öyleyse nedir bu atmosferik titreşim?
Kesintinin nedeni atmosferik titreşim olabilir
Portekizli enerji şirketi REN, “İspanya'nın iç kesimlerindeki aşırı sıcaklık değişimleri nedeniyle, çok yüksek gerilim hatlarında (400 KV) ‘indüklenmiş atmosferik titreşim’ olarak bilinen anormal salınımlar olduğunu” öne sürdü.
İspanya Başbakanı Pedro Sanchez, kesintinin arkasında "güçlü bir salınım" olduğunu söyledi ancak kesintinin nedeniyle ilgili henüz bir sonuca varılamadığına da işaret etti.
AccuWeather meteoroloğu Dan DePodwin, bu fenomenin gerçekten de nadir olduğunu, ancak sıcaklıktaki veya rüzgar hızındaki ani değişiklikler nedeniyle meydana gelebileceğini söyledi. Ani sıcaklık değişimlerinin veya aşırı sıcaklıkların uzun süre devam etmesinin bu fenomeni tetikleyebileceğini ve esasında iletim hatlarının olduğu herhangi bir yerde meydana gelebileceğini aktardı. Bu değişimler, salınımlar elektrik sistemleri arasındaki senkronizasyonu bozabiliyor.
Özellikle İspanya merkezli yaşanan bu olayda Portekiz ve bölgedeki diğer ülkelerin etkilenmesinin başlıca nedeni de bu. Zira Avrupa, genel elektrik ağı (ENTSO-E) ile birbirine bağlanıyor. Bu tip bir çöküş, çevredeki sistemlerde de zincirleme çöküşe neden oluyor.
Atmosferik titreşim nedir?
Meteoroloji uzmanları atmosferik titreşim terimini teknik olarak “atmosferde dış bir etkiyle başlatılan dalga veya titreşim” şeklinde tanımlıyor.
Meteored'e göre, indüklenmiş atmosferik titreşim, genellikle yapay ya da tamamen doğal olmayan bir dış olayın sonucu olarak atmosferde meydana gelen bir bozulmadır ve havada ya da atmosferin üst katmanlarında dalgalar veya titreşimler oluşturmasıyla bilinir.
Bu titreşimler bazen akustik dalgalar (infrason) şeklinde ya da elektromanyetik bozulmalar olarak yayılabilir ve yeterince şiddetliyse elektronik sistemleri, elektrik şebekelerini veya iletişim hatlarını dahi etkileyebilir.
Şebeke altyapısında bu tür bir türbülans, sistemin senkronizasyonunu bozabilir. Avrupa elektrik şebekesinde tüm üniteler saniyede 50 Hz frekansta çalışır. Bir hat parçasındaki frekans çok küçük de olsa düşerse, o bölgenin jeneratörleri daha yüksek seviyedeki ana frekansla uyumsuz duruma gelebilir. ITV’nin haberine göre iletken etrafındaki iyonize hava kabloda farklı bir frekans oluşturur; fark çok büyürse güvenlik nedeniyle sistem kendini kapatır. REN de verdiği örnekte 400 kV hattaki bu anormal osilasyonların sistemler arasındaki senkron farklarına yol açtığını, bunun da Avrupa şebekesinde kademeli arızalar ve devre dışı çıkmalarla sonuçlandığını açıkladı.
Gerçekten de uzmanlar, bu tür frekans sapmalarının jeneratörlerin peş peşe devreden çıkmasına ve arızaların kaskad etkisiyle ağ genelinde yayılmasına neden olabileceğini belirtiyor. Yani fiziksel olarak, atmosferik değişimlerin hattı dalgalandırıp frekans dengesini bozması bir ek senkronizasyon hatası yaratarak tüm sistemi karartabilir.
Daha önce oldu mu?
Açıkçası yaptığım literatür araştırmalarında indüklenmiş, yapay olarak tetiklenmiş atmosferik titreşim hakkında bir bilgiye rastlamadım. Sadece bağlantılı olabilecek çeşitli atmosferik olaylara atıfta bulunan çalışmalar ve raporlar mevcut.
Normalde benzer büyüklükteki geniş çaplı kesintiler, tropik fırtınalar, aşırı soğuk dalgaları veya don olayları nedeniyle meydana gelir. Örneğin 2016’da Avustralya’da çok nadir görülen bir fırtına bir eyaletin tamamında karanlığa yol açmıştı. O gün 80.000’den fazla yıldırım düşmüş ve şiddetli rüzgar 23 iletim direğini devirmiş, sonuçta tüm bölge elektriksiz kalmıştı. Buradaki temel suçlu doğrudan yıldırım ve rüzgarken, kesintiyi tetikleyen zincirleme koruma devreleriydi. İspanya-Portekiz vakasında ise benzer bir meteorolojik olay bildirilmedi.
Atmosferik titreşim ikna edici bir senaryo mu?
Avrupa'da milyonlarca insanı elektriksiz bırakan büyük elektrik kesintisiyle ilgili gelen ilk raporlarda, elektrik hatlarını etkileyen hava değişikliklerine bağlı nadir bir olay olarak tanımlanan “atmosferik titreşim” fenomeninin buna neden olmuş olabileceği belirtiliyor. Kesinti pazartesi günü İspanya ve Portekiz’de yoğunlaşırken 12:30’da tüm ulusal şebeke kesilmişti. Mevcut durumda şebekeye yeniden elektrik verilmeye başlanmış durumda. Ancak buna neden olan şeyin üzerine biraz eğilmek gerekiyor. Öyleyse nedir bu atmosferik titreşim?
Kesintinin nedeni atmosferik titreşim olabilir
Portekizli enerji şirketi REN, “İspanya'nın iç kesimlerindeki aşırı sıcaklık değişimleri nedeniyle, çok yüksek gerilim hatlarında (400 KV) ‘indüklenmiş atmosferik titreşim’ olarak bilinen anormal salınımlar olduğunu” öne sürdü.
İspanya Başbakanı Pedro Sanchez, kesintinin arkasında "güçlü bir salınım" olduğunu söyledi ancak kesintinin nedeniyle ilgili henüz bir sonuca varılamadığına da işaret etti.
AccuWeather meteoroloğu Dan DePodwin, bu fenomenin gerçekten de nadir olduğunu, ancak sıcaklıktaki veya rüzgar hızındaki ani değişiklikler nedeniyle meydana gelebileceğini söyledi. Ani sıcaklık değişimlerinin veya aşırı sıcaklıkların uzun süre devam etmesinin bu fenomeni tetikleyebileceğini ve esasında iletim hatlarının olduğu herhangi bir yerde meydana gelebileceğini aktardı. Bu değişimler, salınımlar elektrik sistemleri arasındaki senkronizasyonu bozabiliyor.
Avrupa'daki elektrik kesintisi krize sebep oldu
Özellikle İspanya merkezli yaşanan bu olayda Portekiz ve bölgedeki diğer ülkelerin etkilenmesinin başlıca nedeni de bu. Zira Avrupa, genel elektrik ağı (ENTSO-E) ile birbirine bağlanıyor. Bu tip bir çöküş, çevredeki sistemlerde de zincirleme çöküşe neden oluyor.
Atmosferik titreşim nedir?
Meteoroloji uzmanları atmosferik titreşim terimini teknik olarak “atmosferde dış bir etkiyle başlatılan dalga veya titreşim” şeklinde tanımlıyor.
Meteored'e göre, indüklenmiş atmosferik titreşim, genellikle yapay ya da tamamen doğal olmayan bir dış olayın sonucu olarak atmosferde meydana gelen bir bozulmadır ve havada ya da atmosferin üst katmanlarında dalgalar veya titreşimler oluşturmasıyla bilinir.
Bu titreşimler bazen akustik dalgalar (infrason) şeklinde ya da elektromanyetik bozulmalar olarak yayılabilir ve yeterince şiddetliyse elektronik sistemleri, elektrik şebekelerini veya iletişim hatlarını dahi etkileyebilir.
Şebeke altyapısında bu tür bir türbülans, sistemin senkronizasyonunu bozabilir. Avrupa elektrik şebekesinde tüm üniteler saniyede 50 Hz frekansta çalışır. Bir hat parçasındaki frekans çok küçük de olsa düşerse, o bölgenin jeneratörleri daha yüksek seviyedeki ana frekansla uyumsuz duruma gelebilir. ITV’nin haberine göre iletken etrafındaki iyonize hava kabloda farklı bir frekans oluşturur; fark çok büyürse güvenlik nedeniyle sistem kendini kapatır. REN de verdiği örnekte 400 kV hattaki bu anormal osilasyonların sistemler arasındaki senkron farklarına yol açtığını, bunun da Avrupa şebekesinde kademeli arızalar ve devre dışı çıkmalarla sonuçlandığını açıkladı.
Gerçekten de uzmanlar, bu tür frekans sapmalarının jeneratörlerin peş peşe devreden çıkmasına ve arızaların kaskad etkisiyle ağ genelinde yayılmasına neden olabileceğini belirtiyor. Yani fiziksel olarak, atmosferik değişimlerin hattı dalgalandırıp frekans dengesini bozması bir ek senkronizasyon hatası yaratarak tüm sistemi karartabilir.
Daha önce oldu mu?
Açıkçası yaptığım literatür araştırmalarında indüklenmiş, yapay olarak tetiklenmiş atmosferik titreşim hakkında bir bilgiye rastlamadım. Sadece bağlantılı olabilecek çeşitli atmosferik olaylara atıfta bulunan çalışmalar ve raporlar mevcut.
Normalde benzer büyüklükteki geniş çaplı kesintiler, tropik fırtınalar, aşırı soğuk dalgaları veya don olayları nedeniyle meydana gelir. Örneğin 2016’da Avustralya’da çok nadir görülen bir fırtına bir eyaletin tamamında karanlığa yol açmıştı. O gün 80.000’den fazla yıldırım düşmüş ve şiddetli rüzgar 23 iletim direğini devirmiş, sonuçta tüm bölge elektriksiz kalmıştı. Buradaki temel suçlu doğrudan yıldırım ve rüzgarken, kesintiyi tetikleyen zincirleme koruma devreleriydi. İspanya-Portekiz vakasında ise benzer bir meteorolojik olay bildirilmedi.
Atmosferik titreşim ikna edici bir senaryo mu?
Atmosferik titreşim savı teknik olarak mümkün mekanizmalar barındırsa da mevcut veriler ışığında tartışmalı olduğunu söylemeliyiz. Zira henüz somut veriler paylaşılmış değil.
İspanyol basın 20minutos, REN’in ilk atmosferik titreşim açıklamasından sonra konu hakkında detay vermediğini, hatta bir süre sonra örgütten kaynakların bu bilgiyi yalanladığını belirtti. Yani çok fazla soru işareti var. Bu da akıllara doğal olarak siber saldırıyı getiriyor. Ancak hükümet yetkilileri açıklamada temkinli davranıyor; Portekiz Eski Başbakanı Costa “siber saldırı izine rastlanmadığını”, Avrupa Komisyonu yetkilileri de “sabotaj kanıtı olmadığını” vurguladı. ITV kaynaklı bir haberde yer alan uzman görüşüne göre, o günün sakin hava şartları altında böyle bir titreşimin oluşması “gerçekten çok çok garip” olurdu.
Bir diğer senaryo ise yenilenebilir enerji kaynaklarının şebekeyi aşırı yüklemesi. Ancak bu da uzmanlarca “hiç olası görülmüyor”. Öte yandan, yazılımsal bir arıza, koruma rölelerinin hatalı tetiklenmesi veya beklenmedik ekipman arızaları gibi daha klasik teknik problemler henüz tam olarak ekarte edilmiş değil.